WILNIANIE ZASŁUŻENI DLA LITWY, POLSKI, EUROPY I ŚWIATA

(1862 - 1945)
Marian Massonius - autor dziejów Uniwersytetu Wileńskiego

11 maja b.r. w Bibliotece UW w Sali Smuglewicza odbyła się prezentacja książki wydanej w Toruniu pod redakcją dra Mirosława A. Supruniuka "Piotr Marian Massonius Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 1781-1832". Prezentacji dokonali redaktor wydania, dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Toruńskiego dr Mirosław A. Supruniuk, prorektor UT prof. Grzegorz Jastrzemski, prof. UW Bumbliauskas oraz dyrektor Biblioteki UW dr Birute Butkevičiene

"Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 1781-1832" Piotra Mariana Massoniusa to książka ważna z dwu powodów. Po pierwsze - stanowi interesujące źródło do historii nauczania na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie i wiarygodny przekaz filozoficznego stosunku Massoniusa do owej tradycji. Po drugie - jest świadectwem niezwykłej erudycji wybitnego filozofa, który wykłady te prowadził na wydziale humanistycznym obok głównego nurtu studiów filozoficznych i pedagogicznych, od roku 1924, z przerwami, aż do późnych lat 30.

Książka nosi podtytuł "Notatki z wykładów w roku akademickim 1924/1925" i zawiera dziewięć wykładów wygłoszonych pomiędzy 21 IV a 19 VI 1925 roku. Massonius od roku 1920 wykładał na USB dzieje filozofii w Polsce, dzieje filozofii powszechnej, historię pedagogiki i psychologię narodów. Prócz tego prowadził proseminarium i seminarium pedagogiczne, a w roku 1920/21 lektorat języka białoruskiego. Historia Uniwersytetu Wileńskiego miała być uzupełnieniem wykładu na temat dziejów szkolnictwa w Polsce.

Marian Massonius nie był pierwszym naukowcem, który w Wilnie prowadził badania i wykłady na temat dziejów Uniwersytetu Wileńskiego. Wśród antenatów naukowych wymienić należy dwóch profesorów, którzy współtworzyli w roku 1919 wileńską wszechnicę: Henryka Mościckiego i Ludwika Janowskiego. Pierwszy z nich prowadził w roku akademickim 1919/1920 wykłady dotyczące historii Litwy w epoce porozbiorowej, będące wynikiem wcześniejszych drobiazgowych studiów w archiwach rosyjskich. Wśród zagadnień poruszanych przez Mościckiego w publikacjach i w wykładach były: "Ostatni pobyt Mickiewicza w Wilnie", "Młodzież litewska i Dekabryści" oraz "Zniesienie Uniwersytetu Wileńskiego". W zimowym semestrze roku 1920 Mościcki już jednak w Wilnie nie wykładał, tymczasem Massonius rozpoczął zajęcia ze studentami właśnie w tym czasie. Nieco wcześniej znalazł się w Wilnie Ludwik Janowski, historyk kultury i literatury, a od roku 1920 również dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej. Janowski prowadził studia nad dziejami wileńskiej wszechnicy od 1903 roku jako słuchacz uniwersytetu w Kijowie, następnie w Krakowie, a później w Wilnie. W roku akademickim 1919/1920 prowadził wykłady zatytułowane: "Historia Uniwersytetu Wileńskiego". Na krótko przed śmiercią (zm. 18.11.1921) rozpoczął zajęcia ze studentami pt. "Filomaci i Filareci" i opublikował broszurę zatytułowaną "Wszechnica Wileńska 1578-1842". Rozprawa Janowskiego stanowiła wstęp do większego opracowania pt. "Historjografja Uniwersytetu Wileńskiego", drukowanego w tomie VII "Rocznika Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie" (część druga książki wyszła w 1939 roku pn. "Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniwersytetu Wileńskiego").

Po śmierci Ludwika Janowskiego jedynie Massonius podjął ciężar wykładów poświęconych historii uniwersytetu w Wilnie. Ich efektem są właśnie "Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego". Treść wykładu Massoniusa różniła się jednak w wielu miejscach od ustaleń Janowskiego. Massonius przyjął, co prawda, krytyczną, nowoczesną chronologię dziejów uczelni wileńskiej - podkreślając jej ciągłość od roku 1578 (1579) i ewolucyjny rozwój, którego zasługi rozkładały się równomiernie na wszystkich rektorów i wszystkie wieki (wbrew wcześniejszym opracowaniom sugerujacym "odrodzenie" uniwersytetu wraz z edyktem cesarza rosyjskiego w 1803 roku), wykład swój jednak poświęcił głównie ostatniemu półwieczu wileńskiej Almae Matris przed jej likwidacją dekretem carskim w roku 1832, w szczególności zaś Carskiemu Uniwersytetowi Wileńskiemu i okresowi pobytu w nim Adama Mickiewicza oraz filaretów. Massonius pominął w wykładach krytykę źródeł przyjmując ustalenia poprzedników. Skupił się na losach i dokonaniach najwybitniejszych osobistości nauki wileńskiej oraz historycznych okolicznościach rozwoju i upadku Alma Mater Vilnensis.

Marian Massonius prowadził wykład na temat "Dziejów Uniwersytetu Wileńskiego" z pewną regularnością w odstępach dwuletnich: w roku akademickim 1924/25, następnie w 1926/27, oraz kolejno w 1928/29, 1931/32, i wreszcie 1933/34. Wypadnie zauważyć, że od 1932 roku Massonius był już na emeryturze, choć za zgodą Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego prowadził zajęcia z pedagogiki i seminarium pedagogiczne. Po roku 1934 żaden z profesorów USB wykładu tego nie podjął i nie kontynuował. Dlaczego nie robił tego Massonius - nie wiemy.

Wiemy skądinąd, że Massonius miał zwyczaj jeszcze w latach 30. prowadzić wykłady i odczyty bez rękopisów i notatek. Wolno nam zatem przypuszczać, że żadnych skryptów do wykładu o Uniwersytecie Wileńskim nie czynił. Nie wolno przecenić tego faktu, gdy weźmie się pod uwagę powód, dla którego studenci USB postanowili wykłady profesora spisać i wydać własnym sumptem.

Edycja niniejsza powstała na podstawie egzemplarza ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Z kwerendy przeprowadzonej w bibliotekach naukowych i publicznych w Polsce wynika, że jest to jedyny zachowany egzemplarz tego wydawnictwa. Warto jednak zaznaczyć, że Koło Polonistów USB wydało również w tej samej formie i w tym samym roku inne wykłady Piotra Mariana Massoniusa "Estetyka. Notatki z wykładów w r. akad. 1924/25" oraz "Dzieje szkolnictwa w Polsce. Notatki z wykładów w r. akad. 1924/25". Czy nakładem Koła ukazały się również wykłady innych profesorów USB? Czy była to wyłącznie inicjatywa skierowana na ratowanie spuścizny naukowej prof. Massoniusa - nie wiemy.

Piotr Marian Massonius jest poza ścisłym kręgiem historyków filozofii, prawie nieznany. Sytuacja ta, pomimo upływu 60 lat od jego śmierci, uległa niewielkiej zmianie, choć w ostatnich latach ukazało się kilka interesujących prac i przyczynków na temat filozofa. Wypadnie zatem, dla lepszego zrozumienia przedsięwzięcia, jakim były wykłady o Uniwersytecie Wileńskim, przypomnieć biografię filozofa i pisarza.

Piotr Marian Massonius, urodził się w roku 1862 w Kursku, w Rosji. Był synem pułkownika wojska rosyjskiego i Heleny ze Ślizieniów, córki filomaty Ottona Ślizienia, bliskiego przyjaciela Adama Mickiewicza. W latach 1881-1890 studiował w Warszawie, a później w Pradze, Berlinie, Monachium i Lipsku. Tam obronił doktorat z filozofii na podstawie rozprawy Ueber Kant’s transzendentale Aesthetik (Leipzig 1890). W roku 1884 wydał książkę Szkice estetyczne, będące efektem głebokiej religijności, zainteresowań estetyką i wiarą w wolność sztuki. Po powrocie do Rosji zamieszkał w Sankt Petersburgu i kierował redakcją polskojęzycznego tygodnika "Kraj" oraz opublikował szkic "Filozofia u Polaków", w rosyjskim przekładzie "Historii filozofii" F. Überwega, M. Heinzego. W Sankt Petersburgu, w kościele św. Stanisława, zawarł związek małżeński z Anielą Houwalt.

W 1892 roku Massonius przeniósł się do Warszawy. Był członkiem redakcji i współpracownkiem licznych czasopism, w tym: "Głos", "Przegląd Filozoficzny", "Książka", "Tygodnik Ilustrowany", "Ateneum" i "Gazeta Polska". Opublikował w tym czasie najważniejsze swoje rozprawy filozoficzne m.in. "Racjonalizm w teorii poznania Kanta" i "Agnostycyzm" - obie w "Przeglądzie Filozoficznym", Psychologia i duszoznawstwo (1900) i "Rozdwojenie myśli polskiej" - w "Ateneum" oraz przekład książki "Granice poznania natury" Emila Du Bois-Reymonda (1898).

Ważnym terenem aktywności naukowej i społecznej Massoniusa było szkolnictwo. Był organizatorem tajnego nauczania polskiego w Warszawie i wykładowcą filozofii, pedagogiki oraz historii sztuki w tajnych kompletach (1896-1905) zastępujących wykłady uniwersyteckie, a później, do czerwca 1914, nauczał języka polskiego, literatury polskiej, języka łacińskiego oraz propedeutyki filozoficznej i pedagogiki w warszawskich szkołach polskich.

W 1906 roku został wybrany z guberni mińskiej posłem do I Dumy Państwowej (posiadał majątek ziemski w tej guberni). Brał udział w pracach Koła Polskiego posłów i członków Rady Państwa z Białorusi, Litwy, Ukrainy i Podola oraz w dyskusjach nad programem Związku Autonomistów i Federalistów utworzonego i kierowanego przez Aleksandra Lednickiego - podpisał deklarację programową Związku.

Lata wojny spędził Massonius w Mińsku Litewskim. W ciągu kilku miesięcy zorganizował polskie Gimnazjum Męskie w Mińsku Litewskim i został jego dyrektorem (1915-1918). Równocześnie wspierał odradzanie się narodu i języka białoruskiego. Kiedy powstała komisja rządowa pracująca nad otwarciem białoruskiego uniwersytetu, w jej skład wszedł Marian Massonius. Jednym z najważniejszych problemów młodej państwowości białoruskiej był brak nauczycieli gotowych nauczać w języku ojczystym. W kwietniu 1918 roku utworzono kursy białorusoznawcze, na których zapoznawano nauczycieli z historią, geografią i literaturą Białorusi. Massonius czynnie wsparł działalność kursów i uczył języka białoruskiego.

Na początku 1920 roku otrzymał propozycję prowadzenia wykładów na nowo powstałym uniwersytecie w Wilnie. Z powodu wojny polsko-bolszewickiej rozpoczął zajęcia dopiero w październiku. Objął stanowisko profesora nadzwyczajnego filozofii i pedagogiki na Wydziale Humanistycznym USB. W latach 1920-1921, przez pewien czas, Massonius pełnił zastępczo stanowisko sekretarza Kancelarii USB; w roku akademickim 1922/23 był Dziekanem, a w latach 1923-25-Prodziekanem Wydziału Humanistycznego. W roku 1927 ukończył 65 lat i mógł, zgodnie z obowiązującymi przepisami, przejść w stan spoczynku. Nadal miał jednak wykłady z przedmiotów, których uczył wcześniej; prowadził też proseminarium i seminarium pedagogiczne. Równocześnie nauczał w Państwowym Gimnazjum i Liceum Męskim im. Króla Zygmunta Augusta, na Górze Bouffałowej (róg ulicy Mała Pohulanka 9), gdzie był m.in. nauczycielem Czesława Miłosza. Stanowisko na Uniwersytecie trzymał do roku 1932, tj. Do ukończenia 70 roku życia. Po tym roku, nieodpłatnie prowadził wykłady z pedagogiki, seminarium i ćwiczenia. Robił to aż do roku 1938.

Massonius mieszkał w Wilnie przy ul. Zamkowej 26, później przy Wielkiej 54, Antokol 12, ponownie Zamkowej 11, a tuż przed wojną przy ul. Wielka 54 m. 25. Zmarł w Wilnie 20 lipca 1945 roku i tam został pochowany na cmentarzu Bernardyńskim.

Nasz Czas 10/2005 (660)

Nasz Czas