Jak już informowaliśmy naszych Czytelników 16 czerwca br. w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Litwy odbyła się dyskusja poświęcona 220. rocznicy powołania Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Obojga Narodów, którym kierował kanclerz Litwy Joachim Chreptowicz. Jednym z uczestników dyskusji był gość z Białorusi historyk Aleksandr Bieły. Za jego zgodą zamieszczamy w skrócie wywiad, który ukazał się w „Regionalnej gazecie” („Рэгіянальная газета", http://rh.by)
Алесь Белы – аўтар кніг пра беларускую кухню. Ведае шмат рэцэптаў, у тым ліку і часткова страчаных беларусамі страў. Але сярод любімых страў называе звычайны бураковы халаднік з гарачай бульбай.
– У адным з інтэрв’ю ў кастрычніку 2005 года вы казалі: “Мы з жонкай вырашылі ладзіць нешта накшталт некамерцыйных тэматычных вечарын нацыянальнай кухні XIX стагоддзя. Марым прыстасаваць пад гэта хутар, былую шляхецкую сядзібу дзе-небудзь недалёка ад Мінска. Задума з’явілася пасля ўдалай спробы святкавання дня Святога Марціна (11 лістапада)”. Такім чынам вы сталі жыхаром нашага рэгіёна. Чаму выбралі менавіта Валожынскі раён?
– Гэта самая блiзкая да Мiнска частка былой гiстарычнай Лiтвы. Каб адначасова i ўцячы з Мiнска, i мець магчымасць там часта бываць, лепшага месца не знайсцi.
– Вы пастаянна жывяце ў сваёй сядзібе ў Валожынскім раёне?
– Так, ужо паўтара года. Мы – “вiртуальныя суседзi” Вінцэнта Дунiна-Марцiнкевiча: да яго былога фальварка ад нашага дома якiх 100 метраў. Гэта было адной з падстаў для выбару месца. Бо i ён жа выбiраў месца сваёй рэзiдэнцыi па тых самых крытэрыях – каб у тагачаснай Лiтве, але зусiм побач з Мiнскам… Увогуле, помнiкаў знiклай “панскай цывiлiзацыi” у нашых ваколiцах безлiч. На жаль, гэта пераважна маляўнiчыя руiны. Мы нават вырашылi аб’яднаць iх у своеасаблiвы “экамузей” пад адкрытым небам – “Брама ў Налiбокi”. Паставiлi iнфармацыйныя стэнды, выдалi буклет, размецiлi з валанцёрамi экалагiчную роварную трасу… Глядзiце наш сайт – lucynka.org.
– Агратурызм прыбытковая справа?
– Сезонная. Сказаць, што моцна прыбытковая, цяжка. Але пакрысе да нас прыязджае ўсё болей людзей. Спадзяёмся, што будзем зарабляць болей.
– Як часта бываеце ў сталіцы?
– Разы 2-3 на тыдзень, але вельмi нядоўга.
– Раскажыце, калі можна, крыху пра сваіх бацькоў. Хто яны былі – навукоўцы, настаўнікі, інжынеры, прадстаўнікі рабочых прафесій?
– Класiчная сям’я савецкiх iнтэлiгентаў. Мацi – выкладчыца нямецкай мовы ў Беларускім політэхнічным інстытуце, бацька – iнжынер. Крыху верылi ў некаторыя савецкiя iдэалы, але партыi не давяралi i старанна яе пазбягалi. У сэнсе рэлігіі – агностыкі. Слухалi “варожыя радыёгаласы”. “Перабудову” сустрэлi з захапленнем, як i я. Сумленныя i працавiтыя людзi, якiя ўвесь час заахвочвалi мяне да адукацыi, бо сфарміравалiся ў “гагарынскiя” гады, калi здавалася, што адукацыя – гэта галоўнае. Бацькі, на шчасце, яшчэ жывыя. І дагэтуль моцна дапамагаюць у жыцці.
– Ці добра вы вучыліся ў школе? “Двойкі” па якім-небудзь з прадметаў атрымоўвалі? Ці любілі ў школе гісторыю як прадмет?
– Школу я скончыў з залатым медалём, у 15 гадоў – двойчы “пераскочыў” праз клас. Па ўсiх прадметах быў “выдатнiкам”, пра што зараз моцна шкадую. Лепей бы я вывучаў значна меней прадметаў, але затое значна глыбей. Старэйшага сына так i арыентаваў – каб ён не даваў выкладчыкам другасных прадметаў займець над сабой надта вялiкую уладу. Спадзяюся, мая парада дапаможа яму стаць добрым прафесiяналам – ён праграмiст. Лiчу, што ў школе мусiць быць спецыялiзацыя, адразу пасля пачатковых класаў. Немагчыма аднолькава добра ведаць усе навукi, i прытым яшчэ атрымлiваць з гэтага – i даваць iншым людзям! – нейкую практычную карысць. Лiчу, што школьная адукацыя павінна быць капiтальна перабудаваная. А схiльнасць да гiсторыi праявiлася рана, прыкладна ў шостым класе. Кнiгi па гiсторыi вельмi любiў чытаць. Але “выстралiла” гэта пазней, гады праз 3-4 пасля заканчэння iнстытута, у крызiсныя 90-я гг.
– Значыць, у вашай біяграфіі не было гістарычнага факультэта якога-небудзь універсітэта?
– Так, не было. Толькі здача кандыдацкіх мінімумаў у Беларусі і Літве і дзве спробы абараніць дысертацыю. Абараніў доктарскую ў 2008 годзе ў Літве.
– Ваша кніга “Наша страва” нагадвае беларусам пра іх сапраўдную, несавецкую кухню. А ці ёсць у гэтым сэнс у наш час, калі нават у райцэнтрах узімку можна купіць свежыя памідоры, агуркі, гатовыя салаты, стравы з мяса, розныя гарніры?
– “Нашу страву” часта памылкова iнтэр¬прэ¬туюць, не разумеючы пра што гэта кнiга i для каго. Па-першае, яна не столькi кулiнарная, колькi пэўная энцыклапедыя нашых кулiнарных “мiфаў”, якая мае значэнне нават калi некаторыя з разгледжаных у ёй страў гатуюцца вельмi рэдка. Гэта найперш кнiга пра асацыяцыi i рытуалы, звязаныя з той цi iншай стравай. Па-другое, я якраз арыентуюся на былую кухню “сярэдняга класа” нашых продкаў, шляхты i мяшчанства, заможных сялян. Тое, што зараз многiя iнгрэдыенты значна больш даступныя большасцi, чым 100 цi болей гадоў таму, якраз дазваляе вярнуць актуальнасць некаторым з напаўзабытых рэцэптаў, якiя былi доўга незапатрабаваныя праз беднасць савецкага харчовага рынку. А сёння – праз моду на iтальянскую, японскую, кiтайскую кухнi. I яшчэ: я лiчу сваю працу хутчэй падрыхтоўкай да будучага творчага развiцця новай беларускай (або, калi хочаце, лiтвiнскай) кухнi, якая будзе выкарыстоўваць былыя матывы, але па-новаму iх iнтэрпрэтаваць.
– З чаго пачалася ваша праца над “кухоннымі” кнігамі?
– Цiкавасць да гiсторыi харчавання прыйшла зiмой 1995-96 гг. У Ташкенце, дзе я тады часова працаваў, на Алайскiм рынку купiў бляшанку нямецкага пiва Einbecker Urbock з кароткай гiсторыяй гэтага гатунку. Быў моцна ўражаны самiм фактам, што пэўныя моманты гiсторыi краiны могуць быць зашыфраваныя ў кароткiм тэксце на пiўной бляшанцы. Праз год у Лондане набыў энцыклапедыю гатункаў пiва свету, у якой такiх гiсторый было выкладзена безлiч. I загарэўся iдэяй напiсаць нешта падобнае пра пiва i пiваварства ў Беларусi. Яшчэ два гады iдэя выспявала, i потым у 1999 годзе быў даволi хутка напiсаны артыкул у “Спадчыну”. За пiвам прыйшла чарга сыру (дарэчы, мой артыкул на гэтую тэму друкаваўся i ў “Рэгiянальнай газеце”), i гэтак далей. Працаваў як шалёны, на голым энтузiязме, бо была наiўная вера ў тое, што гэта будзе цiкава многiм людзям, што Беларусь зможа – i, галоўнае, захоча – дагнаць тую ж Германiю або Англiю ў ступенi дасканаласцi культуры. Але, бадай, пераацанiў ступень запатрабаванасцi такiх ведаў на беларускiм рынку, у постсавецкiх беларусаў. Зрэшты, “Наша Страва” прадаецца някепска, спадзяюся, што будзе патрэба яшчэ i ў трэцiм яе выданнi. Гэта не лiчачы “пiрацкага” накладу, з якiм давялося змагацца сёлета. Так i не ўдалося прыперцi да сценкi махляроў, якiя вырашылi незаконна зарабiць на чужой працы. Увогуле, аўтар у Беларусi – абсалютна безабаронны чалавек. Выдаўцы i кнiгагандляры лiчаць, што нечага каштуюць толькi папера i друк, а напiсаць нейкi тэкст зможа любы дурань. Амаль суцэльная дзяржаўная манапалiзацыя выдавецтва i кнiгагандлю вельмi гэтаму спрыяе. I амаль поўная адсутнасць павагi да iнтэлектуальнай уласнасцi.
– Дзе вы шукалі апісанні часткова страчаных страў, рэцэпты?
– Звесткi пра страчаныя кулiнарныя традыцыi шукаю у этнаграфiчнай лiтаратуры, у кулiнарных кнiгах ХIХ стагоддзя, у мемуарнай лiтаратуры, часам прыватныя паведамленнi дасылаюць эмiгранты – былыя «крэсавякi»… пошук у Iнтэрнэце таксама сёе-тое дае. Ну i ўяўленне, інтуіцыя…
– Вам не крыўдна, што вас, гісторыка, ведаюць найперш як аўтара кніг па беларускай кухні?
– Не крыўдна. Але тут i няма нiякага канфлiкту. Я – гiсторык, якi займаецца мiфамi i сiмваламi. Цi то мiфамi i сiмваламi, якiя пазначаюць уяўленую геаграфiчную прастору, цi то кулiнарнымi. У нейкiм сэнсе, мой падыход да мiнулага застаецца нязменным пры змене прадмета даследавання, цi то кухня, цi то картаграфiя. Я спрабую адшукаць пэўныя сiмвалы, суб’ектыўна важныя для людзей мiнулага, праз якiя яны хацелi данесцi да нас сэнс свайго iснавання на гэтай зямлi. Як хрысцiянiн, я веру ў сталы дыялог з мiнулымi пакаленнямi, у неабходнасць цвёрда трымацца запаветаў, якiя злучаюць усе пакаленнi ў адзiн неперапынны ланцуг. I вось менавiта пра гэтыя сiмвалы я спрабую распавесцi чытачам.
– Вам самому якая з прац даражэйшая: “Хроніка Белай Русі”, “Наша Страва” ці што іншае?
– “Хроніка Белай Русі” – гэта самы важны мой акадэмiчны “опус”. Зараз рыхтую другое iстотна перапрацаванае выданне, калi не здарыцца чагось нечаканага, мусiць выйсцi з друку на пачатку 2011 года. Гэта самая аб’ёмная i самая “балючая” мая праца: 16 гадоў жыцця, дзве спробы абароны дысертацыi – першая, забракаваная беларускiмi калегамi, i другая, прыхiльна сустрэтая ў Лiтве – i ўжо 4 рэдакцыi гэтага тэксту. Ёсць моцная стомленасць ад яго i нежаданне што-небудзь казаць болей па гэтай тэме, i ўвогуле – па “сур’ёзных” тэмах, па “вялiкай” гiсторыi. На вялiкi жаль, каб больш-менш бяспечна выказвацца на гэтыя тэмы, трэба мець моцную бюракратычную падтрымку, а вось праўдзiвасць даследчыка – зусiм неабавязковая для грамадскага поспеху, калi ўвогуле не шкодная. “Наша Страва” – гэта спроба размовы, часам у лёгкай, ледзь не какетлiвай форме, на тыя самыя тэмы, якiя хвалююць аўтара “Хронікi Белай Русі”. А наконт “чагось iншага” – мне вельмi дарагiя мае напрацоўкi па гiсторыi Налiбоцкай пушчы. Вельмi хачу зрабiць добры шляхавод па ёй, цiкавы як айчынным, так i замежным турыстам.
– Якое харчаванне, на вашу думку, больш здаровае: сучаснага сярэднестатыстычнага беларуса ці нашых даўніх продкаў?
– Гледзячы ў якiм аспекце. Даўнейшае меню уключала болей тлушчу i вугляводаў, якiя пры сучасных аб’ёмах фiзiчнай працы i затратах калорый былi б вельмi недарэчы. Але, з iншага боку, спажывалася болей гароднiны, караняплодаў, бабовых, дзiкiх раслiн – чаго ў сучасным беларускiм меню вельмi мала. Вось якраз зрабiць больш разнастайным наша “фiта-меню” не зашкодзiла б, як мне здаецца.
– На вашым стале звычайна стравы сучасныя ці ўсё ж традыцыйныя беларускія?
– Калi лiчыць зразы з курагой i чарнаслiвам або тышкевiчаўскiя калдуны традыцыйнымi беларускімi, то i тыя, i другiя. Iзноў жа, шчаўе, бацвiнне або грыбная полiўка – гэта сучасныя стравы цi не? Для часткi “гламурнай” моладзi, якая выхаваная на сушы i пiцы, могуць быць незнаёмыя нават самi назвы гэтых страў. Але ў нейкiх сем’ях гэтыя традыцыi не перапынялiся нiколi. То што значыць “сучаснае” i “састарэлае”? Вельмi моцна залежыць ад сацыяльнага кантэксту.
– Ваша любімая страва?
– Бураковы халаднiк з гарачай бульбай. Ну i, вядома, сiмвалы нашай сядзiбы – Марцiнова гусь i тышкевiчаўскiя калдуны.
– Што значыць ваш нік у ЖЖ gorliwy litwin? Увогуле вы актыўны карыстальнік сацыяльных сетак? Не баіцеся быць адкрытым?
– Карыстаюся толькi ЖЖ, у iншых сетках нават калi ёсць рахункi, дык пасiўныя. Быў вельмi актыўным, але крыху супакоiўся, калi выказаў сёе-тое з набалелага i чаго не хацелi трансляваць нiякiя СМI. Gorliwy litwin – гэта выраз лаяльнасцi да традыцый польскамоўнай Лiтвы ХIХ – пачатку ХХ ст., Лiтвы Святога Казiмiра, Вiленскага ўнiверсiтэта, вядомай з карцiн Фердынанда Рушчыца i Станiслава Жукоўскага, фота Яна Булгака i Бенядыкта Тышкевiча, з фiласофскiх трактатаў Марыяна Здзяхоўскага. Дарэчы, амаль усе яны былi жыхарамi рэгiёна “РГ”. Вось гэтая цалкам знiшчаная нацысцкiмi i савецкiмi рэпрэсiямi культура неяк мiжволi прарастае ў маёй галаве, i як бы я нi баяўся быць адкрытым (бо ў беларускай культуры не надта любяць iншадум¬цаў), у мяне проста няма iншага выйсця: мне трэба распавесцi суайчыннiкам пра гэту страчаную культуру, хаця знайсцi патрэбны тон, спакойны i пераканаўчы адначасова, бывае так няпроста. Спадзяюся, я з гадамi раблюся больш спакойным i не рэагую на дробязныя канфлiкты, стараючыся прытрымлiвацца сутнасцi дыскусii.
– Вы лічыце сябе беларусам, ліцвінам, палякам...?
– Лiтвiнам з беларускiм пашпартам. Толькi не праз Ц, а праз Т. Я так i запiсаўся на апошнiм перапiсе, як i яшчэ некалькi соцень людзей, хаця афiцыйна нас налiчылi толькi 66 чалавек. Я не навязваю гэты свой выбар iншым i не лiчу, што лiтвiны – гэта праўдзiвая назва ўсiх беларусаў. Лiтвiны – гэта мiрная культурная меншасць Беларусi, якая хоча захаваць памяць пра некаторыя сiмвалы i падзеi, да якiх абсалютная большасць жыхароў РБ ставiцца абыякава, на што маюць права. Мы гэта права не аспрэчваем, мы спрабуем захаваць сваю культуру, развiццё якой было перапынена больш паспяховымi нацыянальнымi праектамi на пачатку ХХ стагоддзя…
– Раскажыце пра ваш новы праект, які стартаваў на budzma.org: колькі ён будзе доўжыцца, пра што мяркуеце распавядаць...
– У “Нашай Страве – 2” хачу зрабiць акцэнт на тых прадуктах, якiя прысутнiчаюць сёння на рэальным харчовым рынку Беларусi, на тым, наколькi паспяхова яны выкарыстоўваюць i iнтэрпрэтуюць нацыянальную культурную спадчыну. Або на тых прадуктах, якiх мы неразважлiва пазбавiлiся. Мне здаецца, што ў гэтай сферы ў нас пануе жахлiвая неадукаванасць. Ну вось некалькi прыкладаў: летась менавiта на маладзечанскiм вакзале набыў кiлбасу, якая прэтэндавала на назву “кiндзюк”, але фактычна такой не была (чытайце “Нашу Страву – 2”, каб даведацца болей). Або смачны польскi сыр Stary Olęder, якi нядаўна адкрыў для сябе: аказваецца, яго каранi – на нашым беразе Буга, толькi ў нас яны незапатрабаваныя. Але мне здаецца, што менавiта ў гэтай сферы можна паспрабаваць даць другое жыццё напаўзабытым культурным сiмвалам. Бо ежа – гэта тое, што патрэбна кожнаму. У 2010 годзе ў мяне былi першыя прэцэдэнты супрацоўнiцтва з вытворцамi з харчовай галiны. Даволi паспяхова стартавала, напрыклад, лiнiя настоек “Налiбокi”, якой я быў “хросным бацькам”. А ўвогуле, маю багата iдэй, як зрабiць, прынамсi, iмiдж, але таксама i рэцэптуру многiх нашых прадуктаў болей звязанымi з нашай гiсторыяй i культурай, а не толькi з культурай агульнасавецкай.
Na zdjeciu: białoruski historyk Aleksandr Bieły na spotkaniu w MSZ Litwy.