…Genezy koncepcji mojej skłonny jestem dopatrywać się w założeniach politycznych W. Ks. Witolda: obydwa państwa utworzyły wówczas związek, który upodobnić można do dwóch ludzi opartych wzajem plecami, a zwróconych twarzami w przeciwległe strony. Wielkie Księstwo Litewskie na wschód, Korona na zachód. W ten sposób każde z tych państw miało zabezpieczone tyły. Nic oczywiście nie stało na przeszkodzie, aby działać miały, zależnie od okoliczności, w jednym kierunku wspólnie. Józef Mackiewicz. Prawda w oczy nie kole, 2002

WILNIANIE ZASŁUŻENI DLA LITWY, POLSKI, EUROPY I ŚWIATA

(1739 - 1827). Życie i działalność księdza Pawła Ksawerego Brzostowskiego - twórcy Rzeczypospolitej Pawłowskiej.

Autor Zygmunt Józef Przychodzeń Autor opracowania prof. dr hab. Zygmunt Józef Przychodzeń jest kierownikiem Katedry Nauk Humanistycznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, pełnomocnik rektora do spraw współpracy ze Wschodem Motto: Przyjdzie ten czas, gdy przesądów posągi zwalone Dopuszczą, aby Twe imię byłoświęcone. Stań teraz z Chreptowiczem i Zamoyskim w parze, Którym ludzkość zbuduje wieczyste ołtarze! (Józef Wybicki: Podróżny w Pawłowie, 1773) Oświeceniowy nurt reformatorski w Rzeczypospolitej Obojga Narodów Zgłębiając się w historię Rzeczypospolitej Obojga Narodów okresu stanisławowskiego, możemy z łatwością odnaleźć w niej liczną plejadę postaci wybitnych mężów stanu oraz przedstawicieli kultury, nauki i oświaty, których poglądy i idee w dużej mierze zachowały aktualność nawet w czasach współczesnych. Jesteśmy więc pełni podziwu i uznania dla twórców i krzewicieli tych poglądów i idei, bowiem ich wielkie i odważne dokonania przypadały na lata największego - bo wprost śmiertelnego - zagrożenia niepodległości i bytu narodowego Rzeczypospolitej. Jak pamiętamy, tego zagrożenia doświadczyliśmy, gdy na zranionym ciężko organizmie Rzeczypospolitej - po długoletnich wyniszczających materialnie i moralnie siedemnasto- i osiemnastowiecznych wojnach połączonych z epidemiami dziesiątkującymi ludzi i zwierzęta - Rosja, Prusy i Austria dokonały jego pierwszego rozbioru w 1772 roku. Warto w tym miejscu podkreślić, że dzięki luminarzom kultury, nauki i oświaty minionego okresu można dzisiaj szczycić się wspólnym dziedzictwem narodowym i z dumą wpisywać je do dziedzictwa kulturowego Europy i świata. Tymi perłami naszego dziedzictwa, wnoszonymi wówczas do kultury europejskiej, były w szczególności: pierwsza w Rzeczypospolitej i na długie lata pierwsza w Europie i na świecie centralna świecka władza oświatowa pod nazwą Komisji Edukacji Narodowej (założona w 1773 roku, podporządkowana organom państwowym, mająca własne fundusze na działalność i rozwój szkolnictwa) oraz pierwsza w Rzeczypospolitej i pierwsza w Europie nowoczesna Konstytucja 3 Maja 1791, uchwalona przez Sejm Czteroletni Wielki pod nazwą Ustawy Rządowej wraz z nieco późniejszym Zaręczeniem Obojga Narodów. Szczycąc się pierwszym w świecie ministerstwem oświaty, należy pamiętać, że Komisja Edukacji Narodowej, powstała z inicjatywy grupy działaczy oświeceniowych związanych z królem Stanisławem Augustem, głównie w celu przeprowadzenia gruntownej reformy programowej i ustrojowej szkolnictwa. W jakimś stopniu podjęła ona zadanie kontynuowania dzieła reformatorskiego zapoczątkowanego w tej dziedzinie przez ks. Stanisława Konarskiego (1700 - 1773), pisarza politycznego, publicysty, pedagoga, poety i założyciela Collegium Nobilium w 1740 roku w Warszawie. Członkami tej Komisji byli: Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Litawor Chreptowicz, Ignacy Józef Massalski, Michał Jerzy Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i inni. W wyniku jej działania w Polsce i na Litwie zaczął być upowszechniany trójstopniowy system edukacji, który opierał się na hierarchicznej zależności niższych szczebli szkolnictwa od wyższych. W systemie tym pojawiły się więc: szkoła elementarna jako powszechna szkoła ogólnokształcąca, przygotowująca uczniów do szkoły średniej (na wsi wzrosła dostępność dzieci chłopskich do szkół parafialnych), średnia szkoła wojewódzka, zwana później szkołą wydziałową lub podwydziałową i szkoła wyższa reprezentowana głównie przez Akademię Krakowską i Akademię Wileńską. Reforma Akademii Krakowskiej przeprowadzona przez Hugona Kołłątaja i reforma Akademii Wileńskiej dokonana przez Marcina Poczobutta-Odlanickiego rozwiązały wówczas sprawę kształcenia nauczycieli i spowodowały, że obie akademie znalazły się w rzędzie najbardziej postępowych uniwersytetów ówczesnej Europy. Nad przygotowaniem nowych programów nauczania i podręczników oraz unowocześnianiem metod nauczania w tak zreformowanym szkolnictwie pieczę przejęło w tym czasie Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, powołane w 1775 roku jako organ Komisji Edukacji Narodowej. Do wybitnych działaczy tego Towarzystwa należeli: Ignacy Potocki, Grzegorz Piramowicz, Hugo Kołłątaj, Onufry Kopczyński, Antoni Popławski, Franciszek Zabłocki, Józef Wybicki i Paweł Czenpiński. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja 1791 było wielkim sukcesem stronników obozu patriotycznego i reformatorskiego. Sukces ów mógł zaistnieć, gdyż parlament Rzeczypospolitej z lat 1788 - 1792 umiejętnie wykorzystał sytuację międzynarodową, która - powodując osłabienie pozycji militarnej naszych sąsiadów - pozwoliła mu uniknąć szantażu i terroryzmu politycznego, jakiego do tej pory podczas obrad sejmowych dopuszczali się ich dyplomaci. Na sytuację tę składały się: po pierwsze - wojna z Turcją, w którą zaangażowała się Rosja w sojuszu z Austrią, po drugie - napaść Szwecji na Rosję i po trzecie - opowiedzenie się Anglii po stronie tureckiej i szwedzkiej, do której stanowiska zbliżyły się Prusy. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja 1791 nastąpiło w złożonych warunkach. Zwołany pod koniec września 1788 roku walny sejm zawiązał na wstępie konfederację, do której imiennie przystępowali posłowie i senatorowie. Wybrany na marszałka izby poselskiej Stanisław Małachowski został jednocześnie marszałkiem konfederacji koronnej, a marszałkiem konfederacji litewskiej obrano generała artylerii litewskiej Kazimierza Nestora Sapiehę. Wreszcie ustalono, że taki sejm "Pod węzłem konfederacji" może obradować w podwójnym składzie izby poselskiej (posłów ustępujących i wybranych na następną kadencję), decydować większością głosów i nie może być zerwany. W konspiracyjnym przygotowaniu reformy ustrojowej państwa unijnego wzięło udział około 60 osób, z tego do najaktywniejszych zaliczali się: bracia Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy, Hugo Kołłątaj, Tadeusz Matuszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Stanisław Sołtyk. Konstytucja 3 Maja wzbudziła wielkie zainteresowanie w ówczesnym świecie. Była drugą, po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 roku, nowoczesną ustawą konstytucyjną, wyprzedzając uchwaloną we wrześniu 1791 roku konstytucję francuską. Trafiła ona na pierwsze łamy gazet w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej. Jej francuski przekład wydano zaraz po jej uchwaleniu w Warszawie; po nim niebawem ukazał się przekład angielski w Londynie. Ten drugi znalazł się w bibliotece Jamesa Jeffersona i był uważnie przez niego studiowany. Idee Konstytucji 3 Maja zagrażały porządkowi politycznemu i społecznemu Europy, w tym głównie polskim zaborcom. Katarzyna II postanowiła unicestwić dzieło tej Konstytucji. Do tego celu wykorzystała przebywających w Petersburgu niektórych magnatów polskich, przeciwnych reformie ustrojowej. Zawiązali oni - w uzgodnieniu z imperatorową - Konfederację Targowicką i zwrócili się w swym manifeście o pomoc do Rosji, jako gwarantki pogwałconych przez Konstytucję 3 Maja praw kardynalnych. 18 maja 1791 roku stutysięczna armia rosyjska przerwała granicę Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna w obronie Konstytucji. Koniec tej wojny stał się prologiem drugiego rozbioru Rzeczypospolitej. Jak czytamy w zaproszeniu na VIII Sesję Zgromadzenia Poselskiego Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Sejmu Republiki Litewskiej nt. "Konstytucja Polski i Litwy podstawą demokratycznego ładu i rozwoju stosunków wzajemnych", która odbyła się 9 czerwca 2001 roku w Sali Konstytucji 3 Maja Zamku Królewskiego w Warszawie, uchwalenie Konstytucji w dniu 3 maja 1791 roku przez Sejm Czteroletni było dowodem mądrości jej twórców. Sejm nie tylko uchwalił Konstytucję, ale ukazał także jak naród w chwili ważnej może się mobilizować i jednoczyć wokół dobra wspólnego. Konstytucja była widocznym symbolem prawa narodu do własnego, niepodległego państwa. Stała się ostatnim słowem dziejów I Rzeczypospolitej Obojga Narodów.


***


Luminarzem kultury, nauki i oświaty epoki stanisławowskiej był również ks. Paweł Ksawery Brzostowski. Jego prekursorska działalność w tym zakresie odnosiła się głównie do reformy gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej. Przypadała ona na okres, gdy wyzysk chłopów jako poddanych przybierał najostrzejsze formy i gdy wojny siedemnasto- i osiemnastowieczne przyniosły wsi i rolnictwu prawdziwą katastrofę. Reformy ks. Pawła Brzostowskiego zaowocowały niespodziewanie pozytywnymi rezultatami. Należy sądzić, że źródłem ich sukcesu była znojna walka o godność i prawo do wolności zniewolonego człowieka. Życie i działalność reformatorska księdza Pawła Brzostowskiego Paweł Ksawery Brzostowski herbu Strzemię, reprezentant rodu magnackiego osiadłego w Wielkim Księstwie Litewskim, urodził się 30 marca 1739 roku w Mosarzu koło Duniłowicz na Wileńszczyźnie. Jego rodzicami byli Józef Brzostowski, pisarz wielki litewski i Ludwika z Sadowskich, starościanka słonimska. W wieku trzynastu lat wybrał stan duchowny, otrzymując przy tym - jak to było możliwe w ówczesnych czasach - nominację na kanonika katedry wileńskiej, samą zaś kanonię dopiero po ukończeniu studiów w 1755 roku. Pierwsze studia krajowe odbył w Akademii Wileńskiej u księży jezuitów i w warszawskiej akademii księży misjonarzy. Swoją prymicyjną mszę świętą odprawił w 1763 roku u pijarów wileńskich. W 1767 roku ks. Paweł Brzostowski nabył od Korsaków majętność Merecz koło Turgiel. Nazwał ją Pawłowem od swojego imienia. Zakupione dobra zajmowały obszar 140,3 włóki litewskiej (3040 ha), z tego w 1/3 pokryte były przez lasy Puszczy Mereckiej. Dobra te nie przypominały jednak fortuny magnackiej, do której zobowiązywać mogły koligacje i pozycja społeczna nabywcy. Jak wiadomo, Pawła Brzostowskiego łączyły bowiem więzy krwi z najprzedniejszymi rodami magnackimi Wielkiego Księstwa Litewskiego, np. Radziwiłłami, Platerami, Sapiehami, Ogińskimi i Chreptowiczami. Gdy nabywał dobra mereczańskie, miał już poza sobą ukończone prestiżowe studia w rzymskim Collegium Clementinum, nadaną godność pisarza wielkiego litewskiego i deputatora do trybunału wileńskiego, a także okres szczodrego mecenasowania literaturze świeckiej i teologicznej (m. in. sfinansował kilka wydań Logiki pijara Kazimierza Narbutta oraz kilkanaście dzieł z historii Polski, filozofii, teologii i prawa kościelnego). Był też autorem kilkudziesięciu przekładów prac genealogicznych, teologicznych, historycznych i politycznych. Poza tym dysponował dość znacznym kapitałem pieniężnym, który pochodził głównie z podziału majątku spadkowego po ojcu. Dlatego też zakup przez niego dóbr mereczańskich o wątpliwej wartości (ogromna większość gospodarstw chłopskich była opustoszała, a folwarki znajdowały się w ruinie) wzbudził zdziwienie w środowisku miejscowego ziemiaństwa. Nikt nie przypuszczał, że będzie tutaj wkrótce przeprowadzony niespotykany w świecie eksperyment, w którym zorganizowana społeczność chłopska osiągnie wyżyny szczęścia i dobrobytu. O początkach gospodarowania w tych dobrach Brzostowski napisał w swojej "Historii Pawłowa" (1811): (...)


W roku 1767 znalazł ziemię lasem zarosłą, rzekę mającą Mereczankę do Niemna wpadającą, nieludną. I tych garstkę ludzi zdziczałych szukać trzeba było po lasach, którzy w nędzy i mizeryi żyli obciążeni robociznami w stanie niewolniczym podług zwyczaju powszechnego w tym kraju. Prawdziwy szok przeżyła część ziemiaństwa polskiego i litewskiego w 1769 roku. Pawłów stał się słynny nawet poza granicami Rzeczypospolitej. W tym bowiem roku ks. Paweł Brzostowski wydał Ustawę organizującą życie w dobrach pawłowskich na zasadzie samorządu. W Ustawie tej zamieszczono artykuły, które dotyczyły: powinności chrześcijańskiej, urzędów, sprawiedliwości, ostrzeżeń w sądach, milicji ziemiańskiej, szkoły i lekarza oraz należności od włościan. Z mocy tej Ustawy została powołana republika samorządowa, składająca się z obywateli czynszowych, bojarów, ciągłych i kątników, a Pawłów - podniesiony do rangi ośrodka administracyjnego i politycznego - miał spełniać funkcję stolicy tego miniaturowego państwa w państwie. Mocą tej Ustawy Brzostowski ustanowił administrację. Naczelne stanowisko w tej republice piastował z ramienia właściciela dóbr gubernator, potem jego zastępca - namiestnik, czyli pisarz oraz włodarz dworski, zwany ciwunem. Czwarte stanowisko w hierarchii administracyjnej zajmował burmistrz, a piąte - urzędnik administracyjno-gospodarczy, zwany cenzorem. Ustawa powyższa znosiła jednocześnie poddaństwo i nadawała chłopom wolność osobistą, otaczała włościan i ich majątki opieką i gwarancją prawną, wspartą siłą zbrojną. Dzięki tej Ustawie chłopi otrzymali ziemię w wieczyste użytkowanie z prawem dziedziczenia przez potomków. Na podstawie tej Ustawy, a ściślej - w wyniku restrukturyzacji i prywatyzacji częściowej warsztatów rolnych oraz napływowi uciekinierów i biedoty chłopskiej z innych folwarków, powstały w republice nowe warstwy społeczne i kategorie społeczno - zawodowe. Wszystkie te warstwy i kategorie nabyły prawo (obowiązek) do systematycznego kształcenia i doskonalenia się, tj. prawo do kształcenia ustawicznego i rekonwersji, stawianej dzisiaj często jako cel (idea) polityki społeczno - ekonomicznej i edukacyjno - doradczej państwa. To miniaturowe państwo, zwane Rzeczpospolitą Pawłowską, otrzymało z czasem własne prawo, monetę, parlament złożony z izby niższej i wyższej, szkołę elementarną i zawodową, doradztwo, opiekę zdrowotną, a także milicję porządkową. Jego mieszkańcy starali się podkreślić swoją odrębność kulturową standaryzowanymi strojami. I tak, np. czynszownicy ubierali się w niebieskie żupany z czerwonym pasem i zielone czapki obszyte białym futrem baranim, natomiast ich żony i córki nosiły niebieskie spódnice i kamizelki, białe fartuchy płócienne, a na głowach - wybrane dowolnie chusty lub czepce. Dobra Rzeczypospolitej Pawłowskiej składały się m. in. z następujących wsi i zaścianków: Wołokienniki, Gołąbszczyzna, Małachowie, Baranowszczyzna, Leśno, Holandia, Stary Grodek, Ksawerów, Zamojście, Dobra Nowina, Uściszki, Zamejdziuki Tatarszczyzna i Chreptowicze. Dochody dóbr pawłowskich wspierane były uposażeniem parafii turgielskiej, której proboszczem był Paweł Brzostowski. Reformy włościańskie Brzostowskiego - jak pisał Julian Bartyś - spotkały się z potępieniem sąsiadujących z nim wielu posiadaczy ziemskich, a także szlachty z dalszych regionów kraju. Konserwatyści zarzucali Brzostowskiemu łamanie odwiecznych praw obowiązujących w stosunkach między wsią a dworem. Uważali, że nie przystoi księdzu uprawiać tego rodzaju działalności. Wskazywali wręcz, że jest rzeczą nieprzyzwoitą przykładać się kapłanowi do nauki rolniczej, a tym bardziej o niej pisać, (...) lud w niej ćwiczyć i udoskonalać. Ten ostatni zarzut odnosił się do pracy pisarskiej i publicystycznej Brzostowskiego, w zakresie przygotowywania podręczników z nauczania elementarnego i fachowo-rolniczego, a także do kształcenia chłopów pawłowskich na poziomie akademickim w systemie oświaty pozaszkolnej. Utworzenie w Rzeczypospolitej Pawłowskiej w 1770 roku szkoły rolniczej dla chłopów ze specjalnie zamawianymi i redagowanymi podręcznikami fakultatywnymi należy uznać za doniosły fakt w dziejach naszej kultury i naszego nauczania. Praca Pawła Brzostowskiego z dziedziny rolnictwa chłopskiego pt. "O rolnictwie dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających" (Wilno 1770) była tym podręcznikiem, który zapoczątkował działalność (obok szkoły elementarnej) pierwszej szkoły rolniczej dla chłopów. Podręcznik ten posłał Brzostowski królowi wraz z wydrukowanym egzemplarzem Ustawy Pawłowskiej z 1769 roku (za przesyłkę król podziękował w liście z 1775 roku). W 1784 roku Brzostowski zapoczątkował - w ramach "Pamiętnika Historyczno - Politycznego", redagowanego przez Piotra Świtkowskiego - wydawanie na swój koszt cyklicznego podręcznika z rolnictwa chłopskiego pt. "Książka dla gospodarzy...". Przypuszczalnie do literatury przeznaczonej dla młodzieży i chłopów pawłowskich należały również kazania niedzielne ks. profesora Wilhelma Kalińskiego, wydane drukiem. Również początków popularyzacji wiedzy medycznej i higienicznej za pośrednictwem słowa drukowanego można doszukać się także w Rzeczypospolitej Pawłowskiej. Jako przykład takiego wydawnictwa, którego pierwszym odbiorcą był wieśniak z Wileńszczyzny, można uznać pracę Pawła Brzostowkiego pt. "Lekarstwa dla wygody gospodarzy w Pawłowie mieszkających" (Wilno 1770). W tym miejscu warto stwierdzić, że system edukacyjny, jaki obowiązywał na obszarze Rzeczypospolitej Pawłowskiej, był pierwszym w Europie i świecie zastosowanym wzorem systemu kształcenia ustawicznego. Na system ten składały się następujące ogniwa: szkoła elementarna (szkoła parafialna), szkoła rolnicza ze specjalizacją księgowości rolniczej, tzw. dni akademiczne organizowane w okresie zimy każdego wtorku dla dorosłych płci obojga i doradztwo rolnicze. Taka edukacja szkolna łącznie z doradztwem akademickim były, jak okazało się w praktyce, sprawnym czynnikiem rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej na niespotykaną skalę w Europie oraz czynnikiem łagodzenia przekształceń form własnościowych (osiemnastowiecznej "prywatyzacji" rolnictwa), w których pańszczyźniani chłopi stawali się wolnymi, oświeconymi i majętnymi obywatelami. W 1787 roku ks. Paweł Brzostowski zrezygnował z wypełnianej ofiarnie godności referendarza litewskiego na rzecz ks. Hugona Kołłątaja. Prawdopodobnie z tym reformatorem ustroju Rzeczypospolitej i bardzo aktywnym działaczem sejmowym wiązał nadzieję na uchwalenie ustaw rządowych dotyczących m. in. władzy sądowniczej i nobilitacji włościan. W miarę jak pomyślnie rozwijała się Rzeczpospolita Pawłowska, a jej mieszkańcy bogacili się i zaczęli żyć w dostatku, Brzostowskiemu przybywało stronników. Wśród tych stronników - oprócz wcześniej wspomnianego - znaleźli się: Joachim Chreptowicz, Józef Wybicki (twórca hymnu narodowego), Wawrzyniec Świniarski, Piotr Świtkowski, Andrzej Zamoyski, Stanisław Małachowski, Szczęsny Potocki, biskup Ignacy J. Massalski, ks. Adam Czartoryski, księżna Anna Jabłonowska z Podlasia i inni. Pozytywną opinię o reformach Brzostowskiego przedstawiało w swoich książkach wielu cudzoziemców, podróżujących wówczas po Polsce, np. Coxe, Carossi. Klęska powstania kościuszkowskiego i ostatni rozbiór Polski to podstawowe przyczyny upadku Rzeczypospolitej Pawłowskiej. Podczas tego powstania w czerwcu 1794 roku w Pawłowie na kilkudniowej kwaterze przebywał pułkownik Jakub Jasiński (1761 - 1794), naczelny wódz insurekcji litewskiej. W tym czasie Pawłów był najsilniejszą warownią na Litwie. Ponad 5 tysięcy żołnierzy rozłożyło się obozem naokoło jego wałów obronnych. W czasie tego kwaterowania Jasiński dokonał inspekcji pawłowskich oddziałów milicyjnych.W połowie lipca, gdy nic jeszcze nie wskazywało na klęskę powstania Brzostowski wyjechał do Warszawy. W tym czasie milicyjne oddziały pawłowskie skutecznie odpierały ataki wojsk kozackich. W jednym z takich ataków pomocy udzieliły im wojska polskie pod dowództwem generała Wielhorskiego, stacjonujące w sąsiedztwie dóbr pawłowskich. Po wycofaniu się polskich wojsk regularnych z okolic Pawłowa milicja pawłowska zmierzyła się jeszcze dwukrotnie z niewspółmiernie liczniejszymi od niej oddziałami wojsk carskich. W pierwszym starciu milicja ta z pomocą całej ludności Pawłowa odparła atak blisko tysiąca żołnierzy rosyjskich. W drugim starciu przeciwko sobie miała już wojsko generała Cycjanowa, wyposażone w ciężką artylerię i konnicę generała Knorringa. Rzeczpospolita Pawłowska padła! Zakwaterowany w dobrach pawłowskich korpus generała Knorringa dokonał rabunku całego dobytku pawłowian. Tymczasem przebywający na Zamku Królewskim w Warszawie Brzostowski z przerażeniem przypatrywał się tragicznym wydarzeniom na polskim froncie: październikowej klęsce pod Maciejowicami i wzięciu do niewoli Tadeusza Kościuszki, listopadowemu upadkowi Warszawy, w której obronie zginął m. in. generał Jakub Jasiński oraz straszliwej rzezi i grabieży Pragi. W ostatnich dniach grudnia 1794 (na kilka dni przed podpisaniem przez zaborców ostatniego trzeciego rozbioru Polski) Brzostowski zdecydował się sprzedać dobra pawłowskie hr. Fryderykowi Moszyńskiemu. Dokonując tej sprzedaży, postawił warunek ścisłego przestrzegania Ustawy dóbr pawłowskich przez nowego ich właściciela. Prawdopodobnie tym sposobem uratował te dobra przed ich rekwizycją na rzecz rządu carskiego. Generał Knorring musiał niebawem opuścić pałac rezydencjonalny Rzeczypospolitej Pawłowskiej. Natomiast Brzostowski z Warszawy udał się na emigrację. Po pięciu latach pobytu poza krajem, najpierw w Dreźnie, a później we Włoszech, powrócił na Wileńszczyznę, osiedlając się w WIlnie, na krótko w Turgielach, a następnie na plebanii w Rukojniach. Z jego funduszy został w dużej mierze wzniesiony teraźniejszy kościół turgielski. W 1825 roku ks. Paweł Brzostowski został archidiakonem wileńskim. Do swojego archidiakonatu włączył parafię rukojnieńską wraz z jej dobrami. Swoje ostatnie lata ks. Paweł Brzostowski poświęcił działalności duszpasterskiej i twórczości pisarskiej. Zmarł 17 listopada 1827 roku w wieku 88 lat. Pochowano go w kościele parafialnym w Rukojniach, który odbudował własnym kosztem. W jego pogrzebie wzięli udział przedstawiciele parafii turgielskiej. W milczeniu oddali oni cześć i hołd jednemu z największych na Litwie reformatorów stosunków włościańskich epoki stanisławowskiej, twórcy bezprecendensowej w Europie republiki, zwanej Rzeczypospolitą Pawłowską (1769 - 1795). Po powstaniu listopadowym kościół w Rukojniach władze carskie zamieniły na cerkiew. Nagrobek ks. Brzostowskiego został doszczętnie roztrzaskany, a jego grób najpierw zdewastowany a później całkowicie zniszczony. Jak podaje wybitny badacz kultury materialnej i postępu na wsi Julian Bartyś: Władze carskie nigdy nie wybaczyły Brzostowskiemu udziału jego chłopskiego wojska w walkach z rosyjskim zaborcą podczas powstania kościuszkowskiego i listopadowego (...).


Chłopi pawłowscy odpowiedzieli za to za swego życia, ich nauczyciel po śmierci. Po Moszyńskim właścicielem dóbr pawłowskich od 1799 roku został hrabia Choiseul-Gouffier, który założył tu komandorię maltańską. W posiadaniu tej rodziny Pawłów pozostawał do 1834 roku. Następnym nabywcą tych dóbr był Józef Kobyliński, sędzia nowogrodzki. Po nim Pawłów należał kolejno do: Zabiełłów, Rosjanina Dołżnikowa i barona Delwinga. W 1912 roku Pawłów znalazł się w rękach Wagnerów, rodziny hrabiowskiej osiadłej na początku XIX wieku w Solecznikach Wielkich. Ostatnim jego właścicielem był Witold Wagner. Zestawienie najważniejszych osiągnięć Pawła Brzostowskiego (według Juliana Bartysia) Reformy społeczno - gospodarcze 1769 Zniesienie poddaństwa i nadanie chłopom wolności osobistej. Otoczenie włościan i ich majątków opieką i gwarancją prawną, wspartą siłą zbrojną. Nadanie ziemi w wieczyste użytkowanie z prawem dziedziczenia przez potomków. Wprowadzenie kultu pracy jako najwyższej wartości osobistej i obywatelskiej. Zakaz uniżoności i wprowadzenie bezpośredniości w kontaktach chłopów z Brzostowskim i jego urzędnikami. Ustawowe podporządkowanie inwestycji i produkcji głównemu celowi - umacnianiu i zwiększaniu samodzielności chłopów. Ustanowienie Rzeczypospolitej Pawłowskiej. 1769-1786 Całkowite oczynszowanie chłopów w miarę zasiedlania opustoszałych gospodarstw. Tworzenie gospodarstw czynszowych dla miejscowych bezrolnych i zbiegów chłopskich z dóbr pańszczyźnianych. 1769-1794 Ustanowienie i działalność dwuizbowego samorządu z udziałem wszystkich chłopów, urzędników dworskich i Brzostowskiego jako kierującego Rzecząpospolitą Pawłowską. Skuteczna walka z pijaństwem, złodziejstwem, lichwą, awanturnictwem i niechlujstwem. Opieka nad trwałością rodziny chłopskiej. Nadanie włościanom przywileju polowania w lasach dworskich, pobieranie drewna budowlanego i opałowego , użytkowania runa leśnego, łowienia ryb, utrzymywania barci - łącznie z prawem sprzedaży uzyskanych w ten sposób surowców i żywności. Oświata, pomoc materialna i socjalna dla chłopów 1769 Wprowadzenie obowiązkowego nauczania elementarnego i fachowego dla dzieci chłopskich. Utworzenie funduszu zapomóg pieniężnych, kasy pożyczkowej, magazynu zbożowego, organizowanie pomocy sąsiedzkiej. 1769-1794 Teoretyczne szkolenie rolnicze i obywatelskie chłopów podczas schadzek gospodarskich i dni akademickich, połączone z zapoznawaniem włościan ze zbiorami zgromadzonymi w wielkim księgozbiorze dworskim i gabinecie historii naturalnej. Utworzenie wojska chłopskiego, tak zwanej milicji ziemiańskiej, celem szkolenia wojskowego i obywatelskiego chłopów do obrony Rzeczypospolitej Pawłowskiej i kraju. Pomoc i nagrody dla rodzin utrzymujących dzieci osierocone. Prowadzenie eksperymentów rolniczych i hodowlanych w folwarku pawłowskim oraz praktyczne szkolenie chłopów, odrabiających tam częściowo opłaty dzierżawne, w zakresie intensywnego rolnictwa. 1770 - 1788 Opracowanie i wydrukowanie podręczników rolnictwa i pierwszej pomocy lekarskiej specjalnie dla chłopów pawłowskich. Finansowanie przez Brzostowskiego chłopskich przyjęć weselnych, pogrzebowych i z okazji chrzcin. 1784 Założenie apteki dla chłopów i utrzymanie stałego felczera. Zapewnienie w cięższych przypadkach zachorowań pomocy lekarzy sprowadzanych z Wilna. Intensyfikacja rolnictwa chłopskiego 1769 Wprowadzenie wolności handlu wszelkimi ziemiopłodami, zwierzętami rzeźnymi, upolowaną zwierzyną leśną i miodem. Wprowadzenie obowiązku utrzymywania w każdym gospodarstwie sadu owocowego, przynoszącego wielkie zyski handlowe i wzbogacającego jadłospis rodziny chłopskiej. 1769-1786 Przydzielanie chłopom dużych (21-35 ha) gospodarstw z łąkami i pastwiskami, na żyznych glebach, skomasowanych. Rozwijanie chłopskiej hodowli krów, koni, wołów, trzody chlewnej i owiec. Rozwijanie produkcji pszenicy, lnu i konopi jako roślin przynoszących wielkie zyski. 1769-1794 Rozwijanie produkcji roślinnej przez wprowadzenie uprawy płaskiej według systemu Duhamela du Monceau i osiąganie plonów czterech zbóż na poziomie 9-14 q z hektara w systemie trójpolowym dzięki obfitemu nawożeniu i zmianowaniu roślin zbożowych na przemian z pastewnymi i przemysłowymi. Warunki bytowe chłopów 1769-1794 Wzrost czystego dochodu przeciętnej rodziny chłopskiej do 1800-3000 zł rocznie. Dostatek odzieży, obuwia, umeblowania, szkła i naczyń kuchennych itd. Liczne chłopskie zabawy bezalkoholowe połączone ze śpiewem, muzyką i czytaniem pism pożytecznych. Kaloryczne i urozmaicone wyżywienie, z uwzględnieniem wielu importowanych artykułów żywnościowych i używek. Niski wymiar czynszów dzierżawnych, nie przekraczających 9-11% przeciętnego dochodu czystego z każdego gospodarstwa. Obowiązek stawiania domów drewnianych, biało malowanych, z dachami gontowymi, z murowanymi kominami wyprowadzonymi ponad dach, kaflowymi piecami i kuchniami oraz ze szklanymi oknami - z uwzględnieniem przepisów przeciwpożarowych. Organizacja zarządzania i produkcji 1769-1794 Samorząd wiejski w roli kontrolera w zakresie pracowitości chłopskiej i intensyfikacji gospodarstwa wiejskiego. Wprowadzenie bodźców skłaniających chłopów do gospodarki intensywnej: nagród, wyróżnień pieniężnych i ambicjonalnych w myśl hasła: Chłop osiągający największe plony rolnicze zasługuje na nagrodę, podziw i szacunek. Obowiązek sprawozdań ustnych ze stanu gospodarstwa, wyników produkcyjnych, trudności i osiągnięć. Organizowanie narad produkcyjnych podczas sądów schadzkowych i schadzek gospodarskich. Wprowadzenie systemu kar pieniężnych i upomnień (aż do usunięcia z dzierżawionego gospodarstwa), stosowanych w razie popadnięcia chłopa w nałóg pijaństwa oraz zaniedbywania gospodarstwa. Łączenie narad produkcyjnych z doraźnymi poradami gospodarskimi i dysponowaniem pomocy dla chłopów dotkniętych nie zawinionymi przez nich zakłóceniami prac i produkcji lub nawet (...) upadkiem całej gospodarki.


***


Paweł Brzostowski był starannie wykształconym humanistą, a z wyboru i przekonania duchownym, który do ostatnich dni swego życia pełnił posługę kapłańską. W poglądach filozoficznych stał na gruncie powstałego i rozwijającego się w drugiej połowie XVIII wieku francuskiego fizjokratyzmu. Hołdował więc szkole ekonomicznej, u której podstaw legła idea oparta na prawie natury (prawie porządku naturalnego) i której założeniami były: wolność osobista, swoboda działania, wolna konkurencja i interes własny jako główny bodziec działania gospodarczego. Za fizjokratami przyjmował stanowisko, że jedyne źródło bogactwa znajduje się w rolnictwie, a ściślej - w rolniczej pracy produkcyjnej. Brzostowski odznaczał się talentami organizacyjnymi, wynalazczymi, dokumentacyjnymi, legislacyjnymi, pisarskimi oraz z dziedziny komunikowania, mediacji i upowszechniania wiedzy i postępu. Swoim radykalizmem zadawał dotkliwy cios fundamentalnym zasadom feudalizmu na wsi. Piętnował poddaństwo chłopów i cały ustrój folwarczno-pańszczyźniany. Wysuwał postulaty nadania chłopom praw obywatelskich, np. w zakresie zajmowania stanowisk państwowych, wyboru władz państwowych i służby w wojsku narodowym. Próbował jako pierwszy reformator w Rzeczypospolitej Obojga Narodów realizować ideę całkowitej parcelacji gruntów dworskich z przeznaczeniem na tworzenie nowych gospodarstw chłopskich na zasadach dzierżawy wieczystej (po rozparcelowaniu folwarku w 1786 roku między chłopów i najuboższych mieszkańców Rzeczypospolitej dwór w Pawłowie dysponował odtąd tylko jedną włóką ziemi, przeznaczoną pod zasiewy ogrodowizn i uprawę chmielu). Jego republika nie była utopią. Rzeczpospolita Pawłowska trwała przez ćwierć wieku. Jej działalność przerwał dopiero ostatni rozbiór Polski w połączeniu z klęską powstania narodowego. Reformę stosunków pańszczyźnianych na wsi według Ustawy wydanej przez ks. Pawła Brzostowskiego w 1769 roku wspierał sam król Stanisław Poniatowski. Wyróżnił on autora tej Ustawy najwyższymi odznaczeniami państwowymi - Orderem Orła Białego i Orderem św. Stanisława. Wiadomo też, że w wyniku prowadzonej korespondencji z ks. Pawłem Brzostowskim i za radą Józefa Wybickiego król zdecydował się - co było wielkim wydarzeniem w Koronie - upowszechnić ważniejsze elementy wzorca reformy pawłowskiej łącznie z całkowitą parcelacją gruntów folwarcznych w dobrach swego synowca w Olszewnicy koło Warszawy w 1778 roku. Wzorce pawłowskiej reformy, jak konkluduje profesor Julian Bartyś w zakończeniu dzieła o Rzeczypospolitej Pawłowskiej, przerastały jednak przeciętną świadomość szlachecką. Były wówczas nie do przyjęcia powszechnego. Prawdopodobnie w sytuacji utrzymania niepodległości mogłyby zdobyć wkrótce większą akceptację społeczną i znaleźć wielu naśladowców. Na zakończenie wywodu można postawić pytanie: Co uczyniłby Brzostowski w razie zwycięstwa powstania kościuszkowskiego? Odpowiedź autora tej części opracowania jest identyczna jak przypuszczenie profesora Juliana Bartysia: Dopóki starczyłoby mu sił, kontynuowałby powiększenie obszaru i siły ekonomicznej Rzeczypospolitej Pawłowskiej, gromadziłby zyski, inwestując je w dużej części w cele publiczne i poprawę położenia chłopów. Co stałoby się jednak u schyłku jego życia? Sądząc z poglądów i działalności Brzostowskiego, kto wie, czy nie przekazałby ziemi chłopom na własność, tak jak w dwadzieścia sześć lat później uczynił to Stanisław Staszic i w pół wieku po upadku Rzeczypospolitej Pawłowskiej - Karol Brzostowski, bratanek i godny kontynuator wielkiego dzieła naszego bohatera. Z kart historii wsi i postępu w rolnictwie, Życie i działalność księdza Pawła Ksawerego Brzostowskiego - twórcy Rzeczypospolitej Pawłowskiej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa - Wilno - Biała Waka - Turgiele - Soleczniki Wielkie 2002 Na zdjęciach: Ruiny pałacu w Pawłowie.

Fot. Łukasz Brudek, Nasz Czas 38 (577), 2002 r.

Nasz Czas
 

Początek strony
JSN Boot template designed by JoomlaShine.com